Nog altijd sapiens

“We hebben als soort bijna onze hele geschiedenis lang als verzamelaars geleefd. De evolutionaire psychologie leert ons dat veel van onze sociale en psychologische kenmerken toen zijn ontstaan. … Onze eetgewoonten, conflicten en seksualiteit zijn allemaal het gevolg van de moeite die onze jager-verzamelaars hersenen met de postindustriële wereld hebben. … die theorie over die ‘vreetgenen’ van ons is algemeen geaccepteerd … maar over andere theorieën wordt nog getwist. Zoals die over seksualiteit en familiestructuren.”

Harari hervormt met de hulp van Vandermeulen en Casanave zijn bestseller Sapiens tot een stripverhaal. Een inktgetekende cartoonversie van Harari neemt de lezer mee door de geschiedenis van de mensheid. Zoals dat enkel in een strip kan, ontmoet Harari superhelden, de uitgestorven homo neanderthalers en de eerste homo sapiens. Zij helpen Harari om de geschiedenis te begrijpen. Het hoofdstripverhaal wordt afgewisseld met kwartetspellen, reality tv, advertenties, andere korte strips en talkshows. Dit maakt Sapiens als beeldverhaal een creatief feest. Het is een plezier om te lezen. Maar wat leert dit boek je over de ontwikkeling van sociale en cognitieve psychologie gedurende miljoenen jaren?

© Sapiens – Een beeldverhaal. Het ontstaan van de mensheid.

De evolutie van sociale psychologie

Harari geeft ruim toe dat niet alle hypothesen te bewijzen zijn. In het stripboek argumenteren collega’s bijvoorbeeld over het geloof van verzamelaars. “Ha, ha! Dus als wetenschappers iets beweren over het geloof van de oermensen, dan zegt dat vaak meer over hun eigen ideeën dan over prehistorische religies!”, staat in het spreekwolkje te lezen wanneer vader Klüg en Harari in de grotten van Lascaux kijken naar schilderingen.

Over sociale psychologie leer je dus vooral verschillende populaire hypotheses over gezinnen, gemeenschap, gewelddadigheid en samenwerking. Steeds worden je verschillende ideeën uitgelegd door middel van tekst en plaatjes. Die ideeën gaan vergezeld met bewijzen die het idee ondersteunen of tegenspreken. De schrijvers zijn eerlijk over wat zij zelf het meest geloofwaardig vinden. Maar meestal sporen ze de lezer aan om het antwoord te nuanceren.

“De andere graven bevatten minder versieringen, waaruit onderzoekers concludeerden dat deze mammoetjagers een hiërarchische maatschappij vormden en dat de dode de hoofdman van een groep of zelfs een stamhoofd was. … Maar goed, toen werd er een nog interessanter graf gevonden…”

Sapiens doet me denken aan “De Wereld van Sofie” van Jostein Gaarder dat in 1994 uitkwam. In deze roman ontmoet de hoofdpersoon Sofie een filosoof die haar onderwijst over westerse filosofie. Yuval Noah Harari, David Vandermeulen en Daniel Casanave zetten net als Gaarder moeilijke en vaak ontoegankelijke theorie om in een avontuur. Personages zoals Sofie zijn net als de lezer onwetend. Vragen die de lezer zich stelt, stellen personages namens hen. Zo voeren Harari en Vandermeulen afwisselend nichtje Zoë, een kritisch congres publiek, geïnteresseerde collega’s, een advocaat en in de toekomst geplaatste tijdreizigers ten tonele om jou als lezer aan de hand te nemen. Andere personages geven uitleg. Zware kost wordt speels onderwezen. De dialogen helpen daarbij.

De schrijvers van Sapiens gaat op twee punten verder dan Gaarder. Allereerst het aantal personages. De auteurs brengen meerdere onwetende en meerdere onderwijzers ten tonele. Daarbij worden onderwijzers soms ook leerling. Zo wordt Harari zelf op zijn beurt weer door collega’s en superhelden geïnformeerd. Ten tweede de stripvorm. De stripkunst geeft veel humor bij doorgaans stoffige geschiedenis. En als een beeld meer zegt dan 1000 woorden, stel je dan eens 245 A4 pagina’s voor met gekleurde pracht en praal.

De evolutie van cognitieve psychologie

Biologie en opgravingen geven goed bewijsmateriaal. Professor Saraswati legt de biologie van de sapiens uit in vergelijking tot andere zoogdieren, zoals de mensapen. Ze vergelijken sapiens ook met andere menssoorten: “Zelfs met hun werktuigen, hun geweldige leervermogen en hun complexe structuren waren mensen een dikke twee miljoen jaar lang nog steeds zwakke, marginale wezens! Verschillende menssoorten begonnen zo’n 400.000 jaar geleden op groot wild te jagen. Maar homo sapiens bereikte de top van de voedselketen pas 100.000 jaar geleden… de mens schoot zo snel door naar de top dat het ecosysteem niet de tijd kreeg om zich aan te passen. En de mensen zelf pasten zich ook niet aan.”

Het bewijsmateriaal dat archeologen decennia gelelden over de hele wereld hebben opgegraven, interpreteren Harari, professor Dunbar en Doctor Fictie. Deze uiteenzetting zorgt ervoor dat je leert over de cognitieve revolutie. Een belangrijke stap in de evolutie van psychologie.

“Daarom denken sommige wetenschappers dat sapiens toen nog heel anders waren dan wij. Ze leken op ons en hun hersenen waren even groot, maar waarschijnlijk was hun hersenstructuur anders. Hun cognitieve vermogens – leervermogen, geheugen en communicatie – waren veel beperkter. … Maar zo’n 70.000 jaar geleden gebeurde er iets met homo sapiens. We weten niet precies wat of waarom, maar ze gingen ineens ongelofelijke dingen doen!”

Sapiens vertellen en geloven verhalen

Het lijkt erop dat sapiens leerden vertrouwen. Ze gingen meer samenwerken. Voor samenwerking is vertrouwen nodig. Dat vertrouwen groeide waarschijnlijk door roddelen en verhalen vertellen. Dat ik dat in één zin uitleg, dat is wat kort door de bocht. Harari neemt voor zijn uitleg van de cognitieve revolutie de ruimte. Maar liefst bladzijde 58 tot 116 geeft hij hier uitleg over. Hoe ongeloofwaardig je mijn samenvatting nu misschien vindt, zo logisch is deze waarschijnlijk nadat Harari je zijn redeneringen toont. Het gaat immers om een goed verhaal. En daar smullen wij 70.000 jaar later nóg van.

“Tja, handel lijkt misschien iets heel pragmatisch waar geen mythen voor nodig zijn, maar alle handelsnetwerken zijn van oudsher gebaseerd op mythen”, zo legt cartoon Harari aan twee homo neanderthalers uit. Het tweetal loopt op het volgende plaatje al weer weg van Harari omdat ze hem niet kunnen geloven. Daar zijn ze cognitief niet toe in staat. Harari went zich daarom weer naar ons in 2021met ons sapiensbrein: “De wereldhandel van nu is gebaseerd op ons vertrouwen in fictieve entiteiten zoals financiële totems.” Naast hem prijken het dollarteken, en de logo’s van Apple en Peugeot als totems. “Als twee wildvreemde stamleden willen handelen, kweken ze vertrouwen door een gemeenschappelijk God, een mythische voorouder of een totemdier aan te roepen.” En zo maakt Harari het nut van geschiedenis duidelijk. Geschiedenis helpt ons het heden te begrijpen.

Cognitieve revolutie werd sapiens’ succes

“Alleen wij sapiens kunnen ons sociale systeem zo snel veranderen, toch, professor Saraswati?”
“Dat klopt, Yuval. Bij andere sociale dieren (professor Saraswati loopt van het vliegveld naar een wei met schapen) wordt gedrag vooral bepaald door genen. (Het hondje van Saraswati jaagt de schapen op. De volgende plaatjes loopt Sarawati via bonobo’s en chimpansees weer terug naar het vliegveld.) … Drastische gedragsveranderingen treden alleen op als er iets verandert in het chimpansee-DNA.” (Yuval neemt de uitleg weer over. Hij neemt ons mee langs een A4 met een strip van de homo erectus die de mode niet verandert. En daarna naar een A4 met vijf plaatjes van Berlijn) “Kijk maar eens naar het leven van een Berlijnse vrouw die in 1900 is geboren…”

Dus wat leert ‘Sapiens – een beeldverhaal’ je over de ontwikkeling van psychologie over miljoenen jaren? Je leert hoe onze menssoort sapiens past binnen de andere menssoorten en zoogdieren. Ook leer je mogelijke redenen waarom wij als enige menssoort overbleven. Maar bovenal leer je over de cognitieve psychologie. Bijvoorbeeld over de manier waarop sapiens samenwerken en vertrouwen opbouwden in tegenstelling tot andere (mens)soorten. En over de manier waarop wij met elkaar en de wereld samenleven.

Meer sapiens

In de winter van 2020 werd deel 1 van ‘Sapiens’ als beeldverhaal uitgegeven. Dat deel eindigt met een cliffhanger in de vorm van een spotprent over de agrarische revolutie. “Binnenkort in sapiens: De grootste zwendel aller tijden? Of: hoe super-sapiens werd vernacheld door het tarwemonster.” Wanneer deze recensie online gaat, is het onbekend wanneer deel 2 t/m 4 uit zouden komen. Maar er wordt ons al wel beloofd dat we nog drie van deze meesterwerken mogen aanschouwen. Vol verwachting klopt mijn hart. Ik weet al wat ik voor mijn verjaardag vraag.

Sapiens – Een beeldverhaal. Het ontstaan van de mensheid.

Yuval Noah Harari, David Vandermeulen & Daniel Casanave

245 blz.

Stripboek

Thomasrap

2020

Yuval Noah Harari (1976, Israël) stelt zichzelf in Sapiens voor als historicus. Hij stelt dat we geschiedenis “pas begrijpen als we begrijpen hoe mensen zijn geëvolueerd”. De evolutie is nu eenmaal onderworpen “aan de wetten van natuurkunde, scheikunde en biologie” en beïnvloedt cultuur en psychologie. Vandaar dat Yuval graag begint “in het hoofd van de jager-verzamelaar … om onze biologie, geschiedenis en psychologie te begrijpen”.

David Vandermeulen (1968, België) & Daniel Casanave (1963, Frankrijk) kwamen met het idee om de bestseller ‘Sapiens’ als strip uit te geven. David werkte als coauteur en Daniel als illustrator. Het ‘Sapienship storytelling’ bewijst maar weer eens hoe tof sapiens kunnen samenwerken.