Jij als kunstenaar en kunstwerk – Deel I

Wat denken levenskunst filosofen over jouw relatie

Filosoof Marcus Aurelius gaat met zichzelf het dialoog aan. In zijn persoonlijke notities schrijft hij: “Wanneer je ’s morgens vroeg met tegenzin opstaat, heb dan deze gedachte bij de hand: ik sta op om de taak van een mens te verrichten. … Zie je de planten niet, en de mussen, de mieren, de spinnen, de bijen, die allemaal hun eigen taak verrichten en, op hun manier, meehelpen de kosmos te laten functioneren? Wil jij dan je werk als mens niet doen? Haast je je niet om te doen wat bij jouw natuur past?”

In zijn notities stelt hij zichzelf daarop de goede vraag ‘Maar je moet toch ook rust nemen?’ En op die vraag antwoordt hij zichzelf: “Zeker dat vind ik ook. Maar ook daaraan heeft de natuur grenzen gesteld. Die heeft ze ook gesteld aan eten en drinken en toch overschrijd je daarin de grens van wat goed genoeg is. Maar als het op handelen aankomt, is dat niet meer zo. Dan blijf je onder wat je zou kunnen. En waarom is dat zo?”

Meer zaaien …

Een andere levenskunstenaar, Schiller, redeneert dat de natuur speels, holistisch en esthetisch is. “De boom produceert talloze kiemen, die onvolgroeid verloren gaan, en strekt veel meer wortels, takken en bladeren naar voedsel uit dan gebruikt worden voor de instandhouding van zichzelf en zijn soort. Wat hij van overdadige rijkdom ongebruikt en onaangeroerd teruggeeft aan de natuur, mag door het levende vrolijk verbrast worden. … Van dwang van de behoefte of de fysieke ernst maakt de natuur via de dwang van de overvloed of het fysieke spel, de overgang naar het esthetische spel…”

Zo wekt Aurelius je ’s ochtends enthousiast uit je bed opdat je een zinvolle bijdrage geeft aan het leven. Schiller daagt je uit om gul, speels en mooi bij te dragen. Als je overvloed geeft, betekent dat dan ook dat je overvloed mag verwachten? Schopenhauer meent van niet. “…dat we de wereld betreden vervuld van aanspraak op geluk en genot en dat we de dwaze hoop koesteren ze in werkelijkheid om te zetten, tot het moment dat het lot ons duidelijk maakt dat niets van ons is, maar alles het zijne is.”

… minder oogsten

Om te voorkomen dat je ophoudt met je verantwoordelijkheid te nemen en zo de aarde en jezelf schaadt, schenkt Schopenhauer je verschillende tips. Deze tips helpen je om te gaan met de toevallige grillen van het leven. Zo kun je jouw best blijven doen om je eigen aandeel te scheppen.

Hieronder een lijstje van verschillende van zijn tips;

• 7. Overdenk een zaak goed voordat je eraan begint, maar staak je gepeins zodra je een keuze maakt en aanvaardt de uitkomst.
• 21. Voorkom dwang van buitenaf door jezelf dwang op te leggen.
• 30. Iets doen, ondernemen of leren, het proces dus, is belangrijker dan het resultaat.
• 36. Stem je aanspraken op genot, bezit, aanzien en eer af op jouw middelen en ben zelfs dan bescheiden in je aanspraak.
• 42. Accepteer dat jouw uitvoering altijd meer tijd kost dan je dacht. Aanvaardt dat je daardoor het resultaat van je werk steeds te laat ontvangt.

Levenskunst is lijstjes afwerken, en meer dan dat

Handig zo’n lijstje, niet? Schopenhauer is niet de enige levenskunstenaar die zijn gedachten in handige overzichtelijke lijstjes met tips giet. Ook Epictetus pakte de levenskunst overzichtelijk aan. Hij werkte een overzicht met tips uit voor een evenwichtig leven. Hieronder lees je tip 43 van zijn totaal 53 tips. Cognitieve psychologen en hun cliënten herkennen in zijn werk de cognitieve therapie die nog steeds vele mensen helpt om grip te krijgen op hun leven.

“Alles kun je op twee manieren aanpakken; de ene heeft effect, de andere niet. Stel nu dat je broer je slecht heeft behandeld. Pak het probleem dan niet aan vanuit het perspectief dat hij je onrecht heeft aangedaan (want daarmee kun je het probleem niet oplossen), maar liever vanuit het perspectief dat hij je broer is, dat je samen met hem bent opgegroeid; dan wordt de zaak hanteerbaar.”

Nog even terug naar de tips van Aurelius, Schiller en Schopenhauer die je stimuleren om in ieder geval íets te doen. Iets doen wanneer je opstaat, iets doen ook als het geen nut heeft voor jezelf, iets doen ook als het resultaat te laat telt. De tip om íets te doen, is een prachtig begin voor een betere relatie met jezelf. Levenskunst vormt de relatie met jezelf tot een kunstwerk.

Íets doen is een manier om jezelf te leren kennen,
de rest komt daarna

Nog meer filosofen onderkennen de tip om te doen. Ook Goethe stimuleert je tot handelen. Want, zo zegt Goethe: “Hoe kun je jezelf leren kennen? Nooit door beschouwelijkheid, maar wel door te handelen. Probeer je plicht te doen en je weet meteen wat je in je mars hebt.” Door steeds te doen en daarop te reflecteren, kun je ontdekken wie je bent.

Levenskunstenaar Emerson stimuleert je om te worden wie enkel jíj kan worden en dus te doen wat alleen jíj kan doen. “De kracht die in hem huist is nieuw in de natuur, en niemand buiten hem weet wat hij vermag, en zelfs hij weet het niet voor hij het geprobeerd heeft.”

• Aurelius en Schopenhauer; Begin met íets te doen.
• Schiller; Doe wat je doet speels en schoon.
• Goethe; Reflecteer wat je doet en doe dat steeds beter.
• Emerson; Luister en handel naar je innerlijke stem die je ingeeft om te doen wat enkel jij kunt doen.
• Mill en Kierkegaard; Kies steeds bewust je nieuwe gedrag, of er zal voor je gekozen worden.

Het proces van je daden,
niet het resultaat van je daden

De stemmen van al deze filosofen vormen één lied. Hun meerstemmigheid geeft nuances. Ze beklemtoont verschillende woorden in hetzelfde lied. Zo vullen ze elkaar mooi aan. Het lied heet volgens mij “Al doende leer je wie je bent”.

“Zolang de mensheid niet volmaakt is, is het nuttig dat er een verscheidenheid van meningen bestaat”, vult Mill dit meerstemmige lied aan. Zodoende doet hij nog een belangrijke aanvulling; “Iemand die iets doet omdat het gewoonte is, maakt geen keuze.”

Erger dan de verkeerde keuze maken, is geen keuze maken. Want een keuze maken, maakt de persoonlijkheid van de mens, aldus Kierkegaard. Kierkegaard stimuleert je dan ook op vriendelijke en doortastende wijze tot het maken van een keuze en daarmee te worden wie je bent. “Ik wil je alleen maar tot het punt brengen waarop deze keuze echt betekenis voor je krijgt. Dat is waar alles om draait.”

Het proces van je daden maakt jou tot wie je bent

De filosofen tot zover geven je een belangrijke les om een kunstwerk van je leven te maken en een goede relatie met jezelf te onderhouden. Waar het bij geluk, een zinvol leven en zelfvertrouwen dus op neer komt is dóen. Niet per se in één keer goed doen. Of het beter dan anderen doen. Zo inspireert Adolph ons. “Verlies nooit het vertrouwen in jezelf, het besef van je menselijke waardigheid, het gevoel dat je, al ben je misschien niet zo slim en handig als menig ander, toch in de ijver om het te worden en in de eerlijkheid van je hart voor niemand onderdoet!”

Zolang je maar jezelf bent. “Er is een houding die past bij het uiterlijk en de talenten van ieder mensen; men gaat er altijd op achteruit als men deze laat varen voor een andere. Men moet proberen de houding die natuurlijk voor ons is te leren kennen, aan te nemen en zoveel mogelijk te vervolmaken.” – François de La Rochefoucauld:

• Doe het niet in één keer goed.
• Wees niet beter dan anderen.
• Confirmeer je niet per se aan de rest.
• Blijf wel respectvol naar de rest.

Over dit laatste schrijft Nietzsche de inspirerende zin; “… de vrije geest wéét voortaan welk ‘je moet’ hij gehoorzaamd heeft, en ook wat hij nu kán, wat hij nu pas mág.” Deze zin geeft moed! Maar klopt deze zin ook nog in de 21ste eeuw? Waar reclames en teleurstellingen ons onvrij maken.  Zo somt Geldof vier belangrijke teleurstellingen op die in onze risicomaatschappij op de loer liggen. Deze kunnen je soms een onvrij gevoel geven.

• Als eerste de waarom is het in de boekjes altijd mooier teleurstelling.
• Ten tweede de waarom hebben anderen altijd meer dan ik teleurstelling.
• Als derde de waarom moet ik hier zo(veel) hard(er) voor werken teleurstelling.
• En als laatste de waarom is dit nu alweer aan vervanging toe teleurstelling.

De relatie tussen jou als kunstenaar en jij als kunstwerk

Misschien herken je een relatie tussen jij als kunstenaar en jij als kunstwerk. Om jezelf als kunstwerk te scheppen is het nodig om te luisteren naar de stem van jezelf als kunstenaar. Wanneer je luistert naar jezelf als kunstenaar, dan schep je jezelf als kunstwerk. Er is dus sprake van een wisselwerking. Uiteindelijk zul je jezelf gespiegeld zien in je kunstwerk.

De filosoof Russell inspireert je om je minder te focussen op jezelf en meer op wat je doet; “Nu geniet ik juist van het leven … het is voor een zeer groot deel te danken aan het feit dat ik me minder met mezelf ben gaan bezighouden.” Waar hield Russell zich dan wel mee bezig? Je raad het misschien al: met dóen. “Elk serieus succes in werk of beroep is afhankelijk van een oprechte belangstelling voor de materie waarom het in dat werk gaat.” En Fromm doet daar dit schepje bovenop: “De eigen persoonlijkheid wordt tot een instrument bij de beoefening der kunst.”

Focus je op ‘het gewoon doen’ zoals de filosofen je adviseren. Om jezelf daarna gereflecteerd te zien in je kunstwerk. Filosoof Hadot schrijft: “In de filosofie hebben we evenwel niet te maken met het louterende scheppen van een kunstwerk: het doel is veeleer om onszelf om te vormen.” Toch kun je creatieve disciplines gebruiken en kunst scheppen terwijl je levenskunst beoefent.

Wordt een kunstenaar,
door te werken als een kunstenaar

Plato, Foucault, De Montaigne en Nehomas moedigen levenskunstenaars aan tot schrijven. Om eigen ideeën te toetsen, te reflecteren, spoken te verjagen, jezelf te presenteren of om je eigen levenskunstwerk te ontwikkelen dat anderen inspireert. Door zelf te schrijven en óver jezelf te schrijven, onderzoek je jezelf grondig. Ook jouw delen die in jouw handelen soms onzichtbaar blijven.

Onderstaande schrijfoefening van Kleinlugtenbelt stimuleert je om te schrijven, zoals levenskunstenaars Nehomas en De Montaigne je adviseren.

• Kies eerst uit verschillende persoonlijke ervaringen één ervaring uit.
• Schrijf daarna eerlijk en openhartig over deze persoonlijke ervaring.
• Denk vervolgens na over de ervaring in het algemeen en over de abstracte lijnen van de ervaring.
• Zoek in je beschrijving steeds confrontaties en verschillen. Durf deze te bevragen.
• Stel jezelf tijdens het schrijven een aantal keer twee vragen. Allereerst: wat betekent dit voor mij leven? Vervolgens: wil ik zo leven?
• Leg tot slot de tekst weg en laat je schrijfwerk bezinken.

De Montaigne waarschuwt om tijdens dit scheppen van externe kunst, je interne kunstwerk niet te verliezen. “Wij zijn het aan onszelf verplicht om goed te leven, niet om goede boeken te schrijven, en het gaat er niet om veldslagen te winnen en gewesten te veroveren, maar om kalmte en rust te vinden bij de dingen die wij doen. Een zinvol leven leiden, dát is een meesterwerk waarop je trots kunt zijn.”