Het lelijke eendje van Bas

Ik voel mij zo lelijk – Ingebeelde lelijkheid of body dysmorphic disorder door Bas van Heycop ten Ham

“Al lezend zul je er achter komen dat er een verschil is tussen lelijk zijn en je lelijk voelen. Ook zal blijken dat je nare gevoel over je uiterlijk bijna altijd betrekking heeft op je gevoel van ontevredenheid over andere zaken in je leven. De fixatie op je uiterlijk lijkt een ‘samenvatting’ te zijn van de ellende in je leven.”

Een emotioneel probleem

De auteur Bas van Heycop ten Ham schrijft het boek Ik voel me zo lelijk (2012) voor de reeks Zorgen voor jezelf. In dit boek lees je wat ingebeelde lelijkheid, verstoorde lichaamsbeweging of ook wel Body Dysmorphic Disorder (BDD) is. Je gevoel over jezelf draag je altijd met je mee en veel mensen met BDD komen in een isolement terecht. In dit boek wordt naast uitleg over wat BDD is, ook aandacht besteedt aan de sociale en psychische problemen bij BDD en hoe het behandeld kan worden. De schrijver hoopt met dit boek dat er besef komt dat het om een emotioneel probleem gaat en je er echt wat aan kunt doen, zonder cosmetische ingrepen, wat erg vaak voorkomt.

Er is onder veel psychologen, waaronder ikzelf, niet veel bekend over BDD. Doordat ik in mijn eigen praktijk veel tiener meiden en jongens zie die vaak een negatief zelfbeeld hebben en veel met het uiterlijk bezig zijn of zichzelf lelijk vinden, wilde ik mij graag inlezen over BDD en me erin verdiepen. Want wanneer is uiterlijke verzorging normaal en wanneer is er sprake van fixatie op het uiterlijk?

© Ik voel mij zo lelijk

Wat is BDD?

Wanneer je aan BDD lijdt heb je een sterke drang om een bepaald lichaamsdeel dat je onvolkomen of afzichtelijk vindt te veranderen. Vaak heb je het idee dat je omgeving jou niet begrijpt en jou probeert op te vrolijken met positieve opmerkingen over je uiterlijk. Goed bedoelt, maar het maakt je vervolgens alleen maar meer onzeker.

Bij BDD spelen er drie belangrijke aspecten mee:

1. Preoccupatie dat er iets mis is met je uiterlijk (huid, haar, neus komen het vaakst voor; zie bijlage 1 boek)
2. De tijd waarin je bezig bent met die preoccupatie (in beslag genomen worden en gefixeerd zijn)
3. Allerlei gedragingen om het vermeende defect te verhullen, camoufleren, te vermijden of te veranderen.

Het verschil met ijdelheid is dat het op een gegeven moment goed is. Bij BDD is de aandacht altijd op het uiterlijk gevestigd. Het wordt allesoverheersend en het gaat ten koste van het normale leven.

Vaak heb je gedachten aan het uiterlijk en bijbehorende nare gevoelens die zich plotseling opdringen en niet meer te stoppen zijn. Het steeds opnieuw checken in de spiegels of winkelruit, make up en haar opnieuw doen, overmatig sporten, vergelijken met anderen, zijn allemaal gedragingen die voor kunnen komen bij BDD. Het is dan ook niet gek te bedenken dat sociale contacten en werk hieronder gaan lijden door bijvoorbeeld tijdsdruk of zelfs worden vermeden vanwege schaamte en ongemak.

Hoe ontstaat BDD?

Er lijkt niet één factor oorzakelijk te zijn, eerder een veelheid aan factoren die de kans vergroten om BDD te ontwikkelen. Vaak gaat BDD gepaard met een verminderd zelfvertrouwen, depressie, sociale angst of suïcidale gedachten, kenmerken van dwangstoornissen, eetstoornis en zelfmedicatie (alcohol, drugs).

Factoren die in het boek als algemene deler worden benoemd zijn:

1) persoonlijkheidsfactoren zoals introversie, neurotiscisme, perfectionisme, gevoeligheid voor kritiek;
2) nare jeugdervaringen zoals seksueel misbruik, verwaarlozing, pesterijen;
3) dwangmatig handelen als een in stand houdende factor doordat het even rust geeft, maar de onrust terug komt of zelfs verergert;
4) overmatig belang hechten aan het uiterlijk en daardoor weinig tijd hebben voor studie, werk, vrienden of hobby. Je komt in een negatieve spiraal terecht en wordt steeds onzekerder en ontevredener.

Behandeling bij BDD

Driekwart van de mensen met BDD maakt een afspraak bij de plastisch chirurg, dermatoloog of tandheelkundige. Twee derde ondergaat ook daadwerkelijk een behandeling. Helaas is dit in de meeste gevallen geen oplossing wanneer er geen combinatie wordt gemaakt met psychologische hulp. Bespreek daarom altijd met een deskundige een combinatie behandeling; psychologische hulp en eventueel een cosmetische behandeling. Dit laatste wordt alleen aangeraden wanneer er ook echt objectief gezien een afwijking is. Meer informatie hierover vind je op www.nvpc.nl. In bijlage 2 van het boek is een uitgebreide lijst opgenomen over de soorten cosmetische behandeling van 200 BDD patiënten.

Psychologische behandeling richt zich op het verminderen van de onrust en onvrede ten aanzien van het uiterlijk. Daarnaast wordt er gewerkt aan het geleidelijk afbouwen van dwangmatige rituelen en het doorbreken van vermijding. Dit kan bijvoorbeeld met cognitieve gedragstherapie (CGT). Achterin het boek staan in bijlage 3 en 4 voorbeelden van dwangmatige handelingen en genormaliseerd gedrag om hiermee aan de slag te gaan. Ook wordt er gekeken naar welke opvattingen of kernovertuigingen je hebt over jezelf. Door deze uit te dagen kun je een realistischer beeld vormen over jezelf, de ander en de toekomst. In de laatste bijlage in het boek vind je een vragenlijst waarmee wordt nagegaan of er een verband bestaat tussen de ideeën die je hebt over je uiterlijk en hoe je je gedraagt.

Soms kan medicatie ook een optie zijn, maar dit effect is vaak van minder lange duur dan CGT. Mochten er trauma’s ten grondslag liggen of zijn er negatieve opvattingen over jezelf, dan kan bijvoorbeeld EMDR worden ingezet.

Tips voor omgeving

Vaak denk je door te benoemen wat wel mooi is het goede te doen. Helaas wordt er dan juist nog meer aandacht gelegd op het uiterlijk. Benoem dat je ziet dat de ander zich ongelukkig voelt en vraag na of dit klopt. Stel de vraag of diegene BDD kent en zo niet informeer hierover. Zo ja, stimuleer diegene dan om hulp te zoeken.

Inzicht in psychische klachten zorgt voor vroegtijdige signalering

Van Heycop ten Ham schreef naast dit boek ook mee aan het boek Moet ik die pillen wel nemen? Over het gebruik van medicatie bij psychische klachten (2011). Collega’s van Van Heycop ten Ham hebben ook de boeken Ligt het aan mij? Je gevoelsleven in eigen hand (Hermans, 2011) geschreven en Ik ben altijd ergens anders. Over Mindfulness en leven met aandacht (Hulsbergen, 2011). Al deze boeken uit de reeks Zorgen voor jezelf geven je inspiratie en handvatten om beter voor jezelf te zorgen. Inzicht krijgen in psychische klachten en wat je eraan kunt doen zorgt voor vroegtijdige signalering waardoor er ook snel opzoek kan worden gegaan naar de juiste behandeling.

Veelheid aan factoren die de kans vergroten

Het boek geeft een uitgebreide uitleg over wat BDD is en hoe je onderscheid kunt maken tussen ijdelheid en BDD. Dat is namelijk erg belangrijk voor het signaleren en diagnosticeren. Ook de mogelijke oorzaken geven een goed beeld van wat er mogelijk aan de hand kan zijn. ‘Er lijkt niet één factor oorzakelijk te zijn, eerder een veelheid aan factoren die de kans vergroten om BDD te ontwikkelen.‘ Dit wordt heel duidelijk uiteengezet zowel voor hulpverlening als voor mensen die lijden aan BDD en omgeving.

Het is goed leesbaar met duidelijke voorbeelden en casuïstiek waardoor het meer gaat leven en er (h)erkenning kan ontstaan zowel bij hulpverlening als mensen die eraan lijden. Ook de lijsten en voorbeelden achterin het boek zijn van meerwaarde om meer inzicht te krijgen in BDD.

Als je aan BDD lijdt zou ik niet aanraden om hier zelf mee aan de slag te gaan als een soort zelfhulpboek. Gebruik het boek om je te laten informeren en om de juiste hulp te vinden en ga dan samen met een deskundige aan de slag met BDD, negatieve opvattingen, kernovertuigingen en eventueel trauma’s.

BDD heeft grote invloed op het privé leven en werk

Body dysmorphic disorder is een emotioneel probleem wat zich uit in het in beslag worden genomen en gefixeerd zijn op het uiterlijk waardoor er dwangmatige handelingen en vermijding kunnen optreden. Dit heeft vaak grote invloed op het privé leven en werk, zoals te laat komen of helemaal niet meer naar buiten willen. Het continu bezig zijn met het uiterlijk en nooit tevreden zijn is een kenmerk van BDD. BDD wordt veroorzaakt door een veelheid aan factoren, er lijkt niet één aanwijzende factor te zijn. Een combinatie van psychologische hulp (cognitieve gedragstherapie, EMDR) en cosmetische behandeling lijkt voor nu het beste aan te slaan.

Ik voel mij zo lelijk – Ingebeelde lelijkheid of body dysmorphic disorder

Bas van Heycop ten Ham

80 blz

Zelfhulpboek, Informatief

Uitgeverij Boom, Amsterdam
2012

Bas van Heycop ten Ham (1964) is klinisch psycholoog/psychotherapeut en cognitief gedragstherapeut VGCT en was vele jaren werkzaam in de psychiatrie.

Links

www.apotheek.nl

www.bdd-info.nl

www.vgct.nl