Het egocentrische zelfhulpboek – Beter navelstaren in 10 stappen

Zelfhulpboeken bieden vaak eenvoudige oplossingen voor ingewikkelde problemen, al dan niet in de vorm van hapklare lijstjes. Soms vol inzicht en met finesse, iets vaker met een potsierlijke opeenstapeling van clichés en onrealistische beloftes: “Gegarandeerd succes in 10 simpele stappen! Makkelijk en snel!”

Juist de schreeuwerige roeptoeterboeken vallen het meest op, en dat doet de naam van het genre bepaald geen goed. Maar er is een ander manco dat misschien wel veel meer zelfhulpboeken met elkaar gemeen hebben, namelijk het aanmoedigen van een ongezonde zelfobsessie. Jóuw glanzende carrière, jóuw slanke kont, jóuw goed gevulde portemonnee, en jóuw spirituele ware innerlijke zelf; dat is waar het om gaat. Omdat je het waard bent.

Op het eerste gezicht lijkt het wel alsof alle zelfhulpboeken zich hier in min of meerdere mate schuldig aan maken. Je zou kunnen argumenteren dat een flinke snuf egocentrisme er nou eenmaal bijhoort. Om je problemen dapper onder ogen te zien en het hoofd te bieden, moet je toch eerst lang en geconcentreerd in de spreekwoordelijke spiegel van je eigen ziel turen?

Maar schijn bedriegt, want op de schappen van bibliotheek en boekenhandel liggen ook genoeg werken die het wel degelijk over een stuk gezelligere boeg weten te gooien. Die gaan bijvoorbeeld over het redden van relaties, over onhandelbare kinderen opvoeden tot brave burgers, of over collegiaal samenwerken zonder ellebogenwerk of rattenrace. De insteek is ook hier zelfverwerkelijking – denk aan titels in de trant van “Aargh! Eerste hulp bij opvoedstress” ^[2] – maar dan wel van het soort waarbij andere mensen meer kunnen zijn dan louter obstakel of kruiwagen voor de eigen doelen.

Dat maakt nieuwsgierig. Hoeveel zelfhulpboeken worden er bij ons in de lage landen eigenlijk geschreven en gelezen? Waar ligt de balans tussen egocentrische en prosociale zelfhulpboeken, en is deze verhouding de laatste jaren misschien aan het verschuiven? Wij pluizen dat graag voor jou uit, zodat jij dat niet meer hoeft te doen. Tijd dus voor ons om op onderzoekspad te gaan …

Persoonlijke problemen

De Koninklijke Vereniging van het Boekenvak (KvB) laat elk kwartaal een enquête los op Nederlandse lezers. Hieruit blijkt dat pak hem beet één op de tien alfabeten wel eens een zelfhulpboek koopt ^[3]. Dat is niet niks, zeker gezien de concurrerende lokroep van romans en spannende fictie; boekjes over een vijftigtal grijstinten, dappere tovenaarsleerlingen, of bejaarden die door ramen klimmen en vervolgens verdwijnen doen het doorgaans stukken beter.

Wat koopt men dan zoal ter zelfverbetering? Helaas zijn verkoopcijfers van afzonderlijke titels of zelfs hele genres niet of nauwelijks te achterhalen. Wel is er de befaamde Bestseller Top 100, een overzicht dat elk jaar door de stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandsche Boek (CPNB) uit de doeken wordt gedaan ^[4]. Deze top-100 is altijd goed gevuld met romans en andere fictie, maar hiertussen duiken ook regelmatig titels op die hevig ruiken naar zelfhelplectuur.

En wanneer is een boek nu wel of niet een zelfhelper? Daar lijkt geen vast criterium voor te bestaan ^[5], en het CPNB plakt helaas niet op elk boek een genre-sticker. Dus we zullen zelf met een definitie op de proppen moeten komen. Wikipedia biedt een bruikbaar houvast ^[6]; een zelfhelper is een boek geschreven met de intentie om de lezer te helpen bij het oplossen of verzachten van persoonlijke problemen, zonder tussenkomst van anderen.

Duidelijk, maar wel erg ruim. Met een beetje goede wil kan je namelijk zo’n beetje alles wel beschouwen als een persoonlijk probleem. Wij vinden daarom dat dit dan wel algemeen herkenbare zaken moeten zijn, barrières waar veel mensen tijdens hun levenswandel tegenaan lopen. Buiten onze boot vallen bijvoorbeeld kapitaalbeheer voor multimiljonairs, relatief zeldzame aandoeningen zoals borderline ^[7] of anorexia nervosa ^[8], handleidingen voor het houden van wurgslangen en andere obscure huisdieren, of praktische tips voor het perfectioneren van je punniktechniek. Daarom voegen we een extra criterium toe; het moet aannemelijk te maken zijn dat de inhoud relevant is voor tenminste 10% van de bevolking.

Zelfhulp als genre is zeker niet nieuw. Het werd effectief geboren in 1859 met de publicatie van “Self-Help” van Samuel Smiles ^[1] – een Schotsman met een even vrolijke naam als woeste bakkebaarden – en weet sindsdien van geen wijken. Er zijn wel meer klassiekers uit vervlogen tijden die ook tegenwoordig nog gretig gelezen worden; denk aan “How to win friends and influence people” van Dale Carnegie uit 1936, of “Think & grow rich” van Napoleon Hill uit 1937.

Over Sonja en Michel

Nu we deze stoffige definitie-kwestie uit de weg hebben, kunnen we gaan tellen. Als we alle beschikbare top-100 verkoopcijfers van 1997 t/m 2016 op een grote hoop gooien en netjes sorteren, dan valt daaruit deze smeuïge top 10 van populaire zelfhulpauteurs te destilleren:

Ziedaar, de ongekroonde koningin van het moderne Nederlandse zelfhulpboek is Sonja Bakker. Zij is goed voor meer dan 2½ miljoen verkochte exemplaren in 10 jaar tijd. Op de tweede positie schittert Michel Montignac, de man die slank worden en blijven graag combineerde met het verorberen van ganzenlevers en andere Franse delicatessen. De overige top-auteurs volgen dit duo op een gepaste afstand ^[9].

Maar liefst vier van de tien topauteurs uit ons lijstje verkondigen een dieet. Niet alleen Sonja en Michel, maar ook dokter Frank en Kris “voedseldriehoek” Verburgh. Blijkbaar is de diepste wens van de boekenkopers toch vooral om kilo’s kwijt te knallen; hetzij ter bevordering van de gezondheid, hetzij om er in bikini of adamskostuum wat glamoureuzer uit te zien.

Wanneer de verkoopcijfers voor de verschillende jaren naast elkaar worden gezet, dan valt des te meer op hoezeer de successen van Sonja en Michel de verkoopcijfers hebben gedomineerd:

Let wel, wat we hier zien is eigenlijk alleen maar het topje van de ijsberg. Van alle zelfhulpboeken die worden uitgebracht komt de overgrote meerderheid per definitie niet in de top-100 terecht. Laat staan dat ze een nationale hype teweegbrengen. Waar gaat de rest van de boeken over? Zijn dat ook vooral dieetboeken en manifesten voor positief denken & doen? Of behandelen ze hele andere dingen?

Een duik in het diepe

Dit is het uitgelezen moment om dieper te duiken in de catalogi van de bibliotheek ^[10] en enkele grote boekenwinkels ^[11]. Via het wereld wijde web sprokkelden we met ruim 130 zoekopdrachten en een portie pijn en moeite een pittige boekenlijst bij elkaar. Deze bevat in totaal 12.766 unieke Nederlandstalige zelfhulptitels. Van elk boek is het jaar van de eerste uitgave genoteerd ^[12]. Alleen al in 2016 zijn er op zijn minst 753 splinternieuwe zelfhulptitels uitgegeven. Zou dat onderhand niet genoeg moeten zijn om alle persoonlijke problemen voor eens en altijd de wereld uit te werken?

De volgende stap is het brandmerken van elk boek; als egocentrisch, prosociaal, of neutraal. Van alle boeken beschikken we over de titel, subtitel, en een beschrijving. De beschrijving bestaat uit de promotekst van de achterflap en/of een annotatie van een bibliothecaris. Voor elk boek turven we hoeveel woorden die wij associëren met egocentrisme voorkomen in deze tekstvelden. En idem dito voor pro-sociaal taalgebruik. Dit zijn onze steekwoorden:

Een boek wordt als egocentrisch geclassificeerd als de tekst minimaal tweemaal zoveel ego- als proso-woorden bevat. En ook omgekeerd; als er minimaal twee keer zoveel proso- als ego-woorden voorkomen, dan telt het boek als prosociaal. Een tikkeltje kort door de bocht misschien, maar de rigoreuze aanpak – namelijk een slordige dertienduizend boeken kopen, doorlezen, en beoordelen – is niet bepaald praktisch haalbaar. Desalniettemin denken we met deze snelle methode een goede algemene indruk te kunnen krijgen van de teneur van de zelfhelplectuur.

Ego in opmars

Het eindresultaat van deze hele exercitie is het volgende, toch wel licht onthutsende, plaatje:

In 1998 – zo’n twintig jaar terug ^[13] – kwamen er ongeveer evenveel egocentrisch als prosociaal getinte zelfhulpboeken uit. Een kwart van de verse zelfhelpers toen was ego, en een kwart was proso. Sindsdien is het aandeel van ego-boeken langzaam maar zeker verdubbeld, en het proso-gehalte sluipenderwijs gehalveerd. In 2016 kwalificeert ruim de helft van de nieuwe zelfhulpboeken volgens onze meetlat als egocentrisch, en nog maar 1 op de 8 boeken als prosociaal.

Alle beschikbare boekbeschrijvingen samen bestrijken het hele spectrum van ego tot proso. Van tenenkrommend zelfgeobsedeerd, via mild individualistisch en redelijk sociaal, tot utopisch filantropisch.

Zo vinden we één van de allerhoogste ego-scores bij De Vetfluisteraar ^[14]: “Als je dit boek uit hebt, weet jij hoe je vage hormonale klachten kunt laten verdwijnen, hoe je zelf je libido met een knal wakker maakt, en je beschikt weer over zoveel energie dat je vol gas kunt genieten van alles en iedereen om je heen”. Dat zijn nog eens beloftes.

Daar tegenover staat een boek als Een Liefdevolle Relatie ^[15]: “Een liefdevolle relatie is in harmonie zijn met de ander, er zijn voor jezelf en de ander, liefde kunnen delen”. Duidelijk een hele andere teneur, misschien zelfs een tikkeltje klef.

Voor elk publicatiejaar zijn er genoeg sprekende voorbeelden te vinden van zowel extreem egocentrische als pertinent prosociale zelfhulpboeken, en alles wat daar zo tussenin zit. De overkoepelende trend is evenwel dat de ego-boeken gaandeweg steeds meer zijn gaan domineren ^[16].

Het heeft er alles van weg dat zelfhulpboeken door de jaren heen steeds fanatieker het evangelie van het ego zijn gaan prediken. Dit past in het grotere plaatje van een samenleving die steeds verder individualiseert, een fenomeen waarvoor niemand minder dan hare majesteit Beatrix ons al waarschuwde tijdens haar sombere kersttoespraak in 2009.

En de ontwikkelingen in zelfhulpland denderen voort. Nu is het doen van voorspellingen lastig, zeker als het om de toekomst gaat ^[17]. Toch zou het ons weinig verbazen als de huidige trend voorlopig voortzet, en het aandeel ego-boeken ook de komende jaren lustig door blijft groeien. De toekomst van het zelfhulpboek ziet er zo bekeken niet al te rooskleurig uit.

Maar wacht eens even, zo denk jij nu misschien … Is het eigenlijk überhaupt wel zo’n kwalijke zaak dat boeken wijfelende lezers direct aanspreken, en hen inspireren om de regie over het leven eindelijk in eigen hand te nemen? Wat is er nu eigenlijk precies op tegen als iedereen een ferme killer body kweekt ^[18], faalangst en minderwaardigheidscomplex triomfantelijk overboord kiepert, die felbegeerde droombaan binnensleept, een privé-fortuin vergaart, en het eigen innerlijke ik liefdevol omarmt? Om de wereld te verbeteren begin je toch het beste bij jezelf?

Tsja, goede vraag. Hier kunnen wij zelf veel van vinden, maar geen grondig gefundeerde uitspraken over doen. Eigenlijk is er maar één iemand die die vraag adequaat kan beantwoorden … Jijzelf! Want jij, jij bent de meester van je eigen lotsbestemming ^[19]. Waar je ook staat in het leven en hoe je ook bent, het is nooit te laat om van je leven een succes te maken ^[19]. Jazeker, niemand anders dan jijzelf bepaalt de kwaliteit van je leven ^[21]. Tsjakka! ^[22]

Wil je meer weten over hoe Jasper zijn onderzoek naar zelfhulpboeken uitvoerde? Lees dan hier het volledige artikel, met extra toelichting en onderzoeksverantwoording:

Het Egocentrische Zelfhulpboek (PDF)

Bronnen

1. Wikipedia. Samuel ligt al een poos onder de zoden, zijn boek is tegenwoordig gratis beschikbaar via gutenberg.org.
2. Aargh! Eerste hulp bij opvoedstress, Janneke Staats en Annet Venema (ISBN 9789023012146).
3. KvbBoekwerk monitor. Helaas is de onderzoeksmethode door de jaren heen nogal eens aangepast, dus hier konden we geen goede trend uit fileren. Consistente metingen zijn M23 & M29 & M36.
4. CPNB top-100
5. NRC. Hoe wijs worden we van zelfhulpboeken?, Annemiek LeClaire, 2016-12-11.
6. Wiktionary.org. Wat is een zelfhulpboek? Wij hanteren een iets verder aangeklede variant van deze definitie.
7. Gezondheidsplein.nl. 1 á 2% van de mensen krijgt vroeg of laat last van borderline, vrouwen vaker dan mannen.
8. NCBI. Ongeveer 1% van de westerse vrouwen komt te kampen met anorexia nervosa.
9. Omdat de eerste CPNB top-100 uit 1997 stamt, missen we bij auteurs van de oudere stempel (Montignac, Gray, Carr) de piekjaren. Het is goed mogelijk dat Michel over zijn hele schrijfcarrière heen wel degelijk meer boeken in Nederland heeft weten te slijten dan Sonja. Ook ontbreken door deze beperkte horizon modegrillen uit de jaren 80 & 90, zoals het Moerman anti-kanker dieet.
10. Zoeken.bibliotheek.nl, de catalogus van de nationale bieb.
11. ZoekEenBoek.nl, een handige zoekmachine voor het aanbod van de grotere winkelketens; Bol.com, Bruna, Eci, Ako, StudyStore, en Proxis.
12. Het traceren van de leeftijd van een boek kan een uitdaging zijn. Bij elke herdruk verandert het ISBN, en ook de titel en naam van de schrijver zijn niet tot op de letter stabiel. Zo goed en zo kwaad als dat gaat hebben we overal gezocht naar de eerste druk.
13. De oudste vondst is van 1981. Vanaf 1998 vinden we tenminste 200 nieuwe titels per jaar, en durven we het aan om de trendlijn te starten. Daarvoor is de spoeling dunner.
14. De Vetfluisteraar, Mabel van den Dungen (ISBN 9789491442278). We tellen 63 ego- en 2 proso-woorden.
15. Een liefdevolle relatie, Jan Willem van de Wetering (ISBN 9789020298734). We tellen 30 proso- en 13 ego-woorden.
16. In de periode 1998 t/m 2016 zien we op basis van steekwoorden ook een toenemend aandeel van boeken over dieet en voeding (10%→22%), over werk (31%→46%), en over geluk (17%→31%). Ook binnen deze sub-genres worden stelselmatig steeds meer ego-woorden gespuid.
17. QuoteInvestigator.com. Het betreft een Cruijffiaanse uitspraak die onder andere wordt toegeschreven aan honkballegende Yogi Berra, maar waarschijnlijk voor het eerst ergens in Denemarken werd opgetekend.
18. Killerbody dieet, Fajah Lourens (ISBN 9789021562698). Het bestverkochte zelfhulpboek uit 2016. Fajah wordt op de achterflap geïntroduceerd als “koningin van de fitgirls”. In 2017 kwam een tweede deel uit.
19. Think and grow rich, Napoleon Hill (vertaling ISBN 9789055139064).
20. Hero, Rhonda Byrne (ISBN 9789021556529). De beschrijving bevat 15 ego- en 0 proso-woorden.
21. Blij met mij, Patty Harpenau en Chérie Carter-Scott (ISBN 9789061129332). De beschrijving bevat 38 ego- en 14 proso-woorden.
22. Lijfspreuk van Emile Ratelband. Emile schreef 6 zelfhulpboeken, waarvan er 5 onze ego-sticker ontvingen.